ΕΙΜΑΣΤΕ ΣΤΟ «ΕΜΕΙΣ» ΚΑΙ ΟΧΙ ΣΤΟ ΕΓΩ

30 Απριλίου, 2013

Γιεβγκένι Ζαμιάτιν, Εμείς, μυθιστόρημα, μτφ. Ειρήνη Κουσκουμβεκάκη, εκδ. Εξάρχεια  

Απ’ όλα τα βιβλία που δεν έχω γράψει εκείνο που περισσότερο αγαπάω έχει τον τίτλο «Τα βιβλία που δεν έχω γράψει». Στο τέταρτο κεφάλαιό του ο αναγνώστης θα μπορούσε να διαβάσει σε αδρές γραμμές την υπόθεση του μυθιστορήματός μου με τον (οριστικά) προσωρινό τίτλο «Απορρύθμιση». Η ιστορία του σπονδυλωτού αυτού μυθιστορήματος εκτυλίσσεται στη διάρκεια ενός εικοσιτετραώρου και αφηγείται ορισμένα φανταστικά γεγονότα που λαμβάνουν χώρα ταυτοχρόνως σε έξι πόλεις του πλανήτη. Σε μία από αυτές, στη Λισαβόνα, μια ανωμαλία της ύλης έχει ως αποτέλεσμα όλα τα αντικείμενα του κόσμου μας να έχουν γίνει διάφανα: τα ρούχα των ανθρώπων, οι τοίχοι των σπιτιών, οι κουρτίνες, τα έπιπλα, οι οθόνες των υπολογιστών, με συνέπεια κάθε διάκριση μεταξύ ιδιωτικού και δημοσίου να έχει χαθεί. Έτσι λοιπόν ο πρωταγωνιστής της ιστορίας ξυπνώντας το πρωί στο ξενοδοχείο Μπόρχες παρακολουθεί τη γυναίκα του διπλανού δωματίου να κατευθύνεται γυμνή και μισοκοιμισμένη προς το μπάνιο, αν και ένας τουλάχιστον χοντρός τοίχος τούς χωρίζει.

Η μισή, ίσως, απόλαυση για τον συγγραφέα τέτοιου είδους έργων είναι η στιγμή της σύλληψης της ιδέας και της νοητικής επεξεργασίας της. Η άλλη μισή είναι όταν αφηγείται και, ανάλογα με τις αντιδράσεις, αναπτύσσει την υπόθεση σε φίλους και γνωστούς. Ό,τι μένει είναι η σκληρή δουλειά που απαιτείται, για να αποκτήσει το μυθιστόρημα σάρκα και οστά, λέξεις, σημεία στίξης και παραγράφους με άλλα λόγια. Όσον αφορά εμένα και την «Απορρύθμισή» μου, αφού χάρηκα τη σύλληψή της, βάλθηκα ύστερα να αναπτύσσω την υπόθεση σε ποικίλα ακροατήρια, όταν από τα χείλη ενός φίλου ακούστηκε η εξής φράση: «Όπως στο “Εμείς” του Ζαμιάτιν δηλαδή, ε; που είναι όλα τα κτίρια γυάλινα». Ήταν η πρώτη φορά που άκουγα το όνομα του ρώσου συγγραφέα και τον τίτλο του μυθιστορήματός του και φυσικά, λόγω των περιστάσεων, ενδιαφέρθηκα να μάθω λεπτομέρειες.

Στα ελληνικά είχε μεταφραστεί και εκδοθεί παλαιότερα, αλλά δεν κυκλοφορούσε εδώ και καιρό, έμαθα ωστόσο ότι το «Εμείς» είχε πρωτοδημοσιευτεί στα ρωσικά το 1927 και θεωρούνταν ένα από τα τρία σημαντικότερα δυστοπικά μυθιστορήματα του εικοστού αιώνα – τα άλλα δύο είναι, προφανώς, το «1984» του Όργουελ και ο «Θαυμαστός καινούριος κόσμος» του Χάξλεϊ. Μάλιστα ο Όργουελ είχε διαβάσει και εντυπωσιαστεί από το μυθιστόρημα του Ζαμιάτιν πριν ακόμη ξεκινήσει να γράφει το δικό του έργο. Όσοι συγγραφείς δοκίμασαν στη συνέχεια τις δυνάμεις τους σε ανάλογα δημιουργήματα, ουτοπικές ή δυστοπικές συλλήψεις, πολιτικές ή επιστημονικές φαντασίες, ακόμη κι να δεν γνώριζαν το βιβλίο του Ζαμιάτιν, από κάποιον δρόμο έχουν επηρεαστεί απ’ αυτόν. Η τωρινή ελληνική έκδοση του μυθιστορήματος από τις εκδόσεις Εξάρχεια, σε μετάφραση Ειρήνης Κουσκουμβεκάκη και με κατατοπιστικό επίμετρο για τη δυστοπία και τον ρομαντισμό του Δημήτρη Κωνσταντίνου, δίνει τη δυνατότητα στον έλληνα αναγνώστη να γνωρίσει από πρώτο χέρι τον δυστοπικό εφιάλτη του ρώσου συγγραφέα και να διαβάσει ένα απολαυστικό στοχαστικό και περιπετειώδες μυθιστόρημα.

Οι ουτοπίες είναι τόσο παλιές όσο και ο άνθρωπος· μπορεί το μυαλό μας, όταν ακούμε τον όρο, να πηγαίνει αμέσως στην «Πολιτεία» (και τους «Νόμους») του Πλάτωνα, στην πραγματικότητα ωστόσο η πρώτη ουτοπική πολιτεία που γνωρίζουμε βρίσκεται στον Όμηρο, είναι η Σχερία, το νησί των Φαιάκων που περιγράφεται απ’ τον Όμηρο στην «Οδύσσεια». Ακολουθεί ο Ησίοδος, η Σπάρτη του Λυκούργου, η Αθήνα του Θουκυδίδη και του Ευριπίδη, ο Πλάτωνας που ήδη αναφέραμε, η Νεφελοκοκκυγία του Αριστοφάνη και ένα σωρό άλλες λίγο έως πολύ ουτοπικές κατασκευές, μέχρι να φτάσουμε στον 16^ο αιώνα και στην «Ουτοπία» του Τόμας Μορ, που έδωσε και το όνομά της σε όλες τις προηγούμενες και επόμενες παρόμοιες συλλήψεις. Μια ειδική κατηγορία τέτοιων έργων αποτελούν οι δυστοπίες, των οποίων το αρνητικό και τρομακτικό όραμα για το μέλλον των ανθρώπινων κοινωνιών είναι σαφές. Ας έχουμε ωστόσο στον νου μας το γεγονός ότι δεν έχει επινοηθεί ως τώρα ούτε μία ουτοπική πολιτεία που να μην έχει δεχτεί τη – βάσιμη συνήθως – κριτική ότι περιγράφει ένα απολύτως ζοφερό μέλλον για τους ανθρώπους.

Η κοινωνία που περιγράφεται από τον Γιεβγκιένι Ζαμιάτιν στο μυθιστόρημά του αναπτύσσεται στα όρια του Μονοκράτους υπό την ολοκληρωτική εξουσία του Ευεργέτη. Τα γυάλινα σπίτια – τοίχοι, ταβάνια, δάπεδα, πόρτες και παράθυρα – είναι μόνο μία πλευρά της εφιαλτικής αυτής κοινωνίας. Οι άνθρωποι σε αυτή την επικράτεια ονομάζονται πια Αριθμοί και με ένα νούμερο αποκαλούν ο ένας τον άλλο: ο πρωταγωνιστής φερ’ ειπείν του μυθιστορήματος είναι ο D-503, ο κατασκευαστής του Ολοκληρωτή, μιας διαστημικής μηχανής που θα μεταφέρει την πρόοδο του Μονοκράτους σε όντα που ζουν έξω από τον πλανήτη Γη: «Είναι στο χέρι σας», προτρέπει ο D-503 τα άγνωστα αυτά εξωγήινα πλάσματα, «να βάλετε τον ευεργετικό ζυγό της λογικής στους λαιμούς των άγνωστων όντων που κατοικούν σε άλλους πλανήτες και οι οποίοι ίσως να ζουν ακόμη στην πρωτόγονη κατάσταση, γνωστή και ως ελευθερία. Εάν δεν κατανοήσουν ότι τους φέρνουμε μια μαθηματικά σίγουρη ευτυχία, έχουμε την υποχρέωση να τους επιβάλουμε να γίνουν ευτυχισμένοι».

Τίποτε σε αυτή την κοινωνία δεν είναι αφημένο στην τύχη· τα πάντα ρυθμίζονται με αυστηρότητα και χωρίς την παραμικρή παρέκκλιση σύμφωνα με τη λογική και τα μαθηματικά: «Κάθε πρωί, με τριαξονική ακρίβεια, την ίδια ώρα ακριβώς και το ίδιο λεπτό, σηκωνόμαστε, εκατομμύρια από εμάς σαν ένας. Την ίδια ώρα ακριβώς, εκατομμύρια από εμάς σαν ένας, αρχίζουν τη δουλειά. Αργότερα, εκατομμύρια σαν ένας, σταματάμε. Και τότε, σαν ένα σώμα με εκατομμύρια χέρια, το ίδιο ακριβώς δευτερόλεπτο, σύμφωνα με τον Πίνακα, σηκώνουμε το κουτάλι στα χείλη μας. Και το ίδιο ακριβώς δευτερόλεπτο πάμε για περίπατο, μετά στο αμφιθέατρο, στον προθάλαμο για τις ασκήσεις Τέιλορ και τέλος στο κρεβάτι». Από τον Πίνακα και τις λοιπές διατάξεις που απορρέουν από τον Ευεργέτη προβλέπονται επίσης δύο μέρες Συνουσίας την εβδομάδα, καθορίζονται οι υποχρεωτικές ώρες ύπνου, ο αριθμός των μασημάτων κάθε μπουκιάς κατά την ώρα του φαγητού, ενώ η φύση με τις απρόβλεπτες εναλλαγές της είναι κλεισμένη έξω από την πόλη χάρη σε ένα αδιαπέραστο προστατευτικό γυάλινο τείχος.

Η ζωή στο Μονοκράτος εξελίσσεται όπως πρέπει και όπως έχει καθοριστεί· ακόμη και εκείνες οι δύο Προσωπικές Ώρες που κάθε άνθρωπος (θέλω να πω Αριθμός) δικαιούται στη διάρκεια της ημέρας είναι βέβαιο πως πολύ σύντομα δεν θα είναι πια απαραίτητες. Κι όταν τελειοποιηθεί κι εκείνη η επέμβαση που θα αφαιρεί από το ανθρώπινο μυαλό την ικανότητα της φαντασίας, η ευτυχία θα είναι πλέον πλήρης και απεριόριστη: «Ο παλιός θρύλος για τον παράδεισο γράφτηκε για μας, ακριβώς τώρα. Ναι! Για σκεφτείτε το. Αυτοί οι δύο στον Παράδεισο είχαν να διαλέξουν: ευτυχία χωρίς ελευθερία ή ελευθερία χωρίς ευτυχία, δεν υπήρχε τρίτη επιλογή. Αυτοί οι ανόητοι επέλεξαν την ελευθερία. Και μετά; Μετά, για αιώνες, νοσταλγούσαν τις αλυσίδες. Γι’ αυτό και ο κόσμος ήταν τόσο μίζερος. Βλέπετε, τους έλειπαν οι αλυσίδες! Για χρόνια! Κι εμείς ήμασταν οι πρώτοι που βρήκαμε το δρόμο για να επιστρέψουμε στην ευτυχία». Ο D-503 έχει κάθε λόγο να αισθάνεται προσωπική ευτυχία (καταχρηστικά μιλώντας βέβαια, καθώς η έννοια του προσωπικού στην κοινωνία τού «εμείς» δεν νοείται) και αισιοδοξία για το μέλλον του ανθρώπου, που ετοιμάζεται μάλιστα να εξαγάγει τις κατακτήσεις του και την εξουσιαστική του λογική και σε άλλους πλανήτες.

Κάτι όμως συμβαίνει. Όπως και στο «1984» του Όργουελ, έτσι και στο «Εμείς» του Ζαμιάτιν ένας αστάθμητος παράγοντας υπεισέρχεται – χωρίς τον οποίο εξάλλου και τα δύο αυτά έργα δεν θα ήταν τα συναρπαστικά μυθιστορήματα που διαβάζουμε σήμερα αλλά δύο απλώς ενδιαφέροντα δοκίμια πολιτικής φαντασίας. Ο αστάθμητος αυτός παράγοντας είναι, όπως γίνεται συνήθως, ο έρωτας· ένα συναίσθημα που, εννοείται, δεν έχει καμία θέση στην κοινωνία και στον άνθρωπο του Μονοκράτους. Αυτός είναι που αλλάζει τον τρόπο που βλέπει τα πράγματα γύρω του και μέσα του ο πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος – έκπληκτος και ο ίδιος με τη σταδιακή μεταμόρφωσή του που αδυνατεί να την ερμηνεύσει αν και προσεκτικά καταγράφει οτιδήποτε παρατηρεί και σκέφτεται: εκείνη τη γυναίκα που ξαφνικά εμφανίστηκε κοντά του και ξεχώρισε μες στην ομοιομορφία και, σχεδόν χωρίς να το συνειδητοποιήσει, την ακολουθεί ως την Αρχαία Οικία (ένα μουσείο με πέτρινους αδιαφανείς τοίχους)· την αϋπνία που τον ταλαιπωρεί τις νύχτες και η οποία είναι φυσικά παράνομη στο Μονοκράτος· τα όνειρα που βλέπει όταν τελικά κοιμάται. Και επειδή ο D-503, ο κατασκευαστής του Ολοκληρωτή, γνωρίζει ότι «τα όνειρα φανερώνουν την ύπαρξη μιας σοβαρής διανοητικής ασθένειας» και ότι είναι καθήκον του να είναι υγιής, θα επισκεφθεί έναν γιατρό και θα ακούσει αυτό που φοβόταν ακόμα και να το σκεφτεί: «Δεν είστε σε καλή κατάσταση. Φαίνεται ότι αναπτύσσετε ψυχή», μια ανίατη ασθένεια, όπως θα πληροφορηθεί.

Δεν είναι όμως μόνο ο ίδιος που πάσχει· κάτι σάπιο υπάρχει στο βασίλειο του Μονοκράτους: «Αξιόπιστες πηγές αναφέρουν την ανακάλυψη στοιχείων που δείχνουν την ύπαρξη μιας ασύλληπτης οργάνωσης, που έχει στόχο την απελευθέρωση από τον ευεργετικό ζυγό του Κράτους», θα γράψει κάποια μέρα η εφημερίδα. Μια οργάνωση που μάχεται για την ελευθερία. Αδιανόητο! Όλοι γνωρίζουν πως ελευθερία ίσον έγκλημα: «Όταν η ελευθερία του ανθρώπου μειώνεται στο μηδέν, δεν διαπράττει εγκλήματα. Είναι ξεκάθαρο. Ο μόνος τρόπος για ν’ απαλλάξεις τον άνθρωπο από την εγκληματικότητα είναι να τον απαλλάξεις από την ελευθερία του». Σε αυτή την κρίσιμη συγκυρία – όπου το Μονοκράτος είναι έτοιμο να επεκτείνει τη λογική του σε άλλους πλανήτες, μια εγκληματική οργάνωση απειλεί την κοινωνική σταθερότητα και ο κατασκευαστής του διαστημοπλοίου αναπτύσσει ψυχή – εκτυλίσσεται η υπόθεση του μυθιστορήματος του Γιεβγκένικ Ζαμιάτιν. Ένα μυθιστόρημα που εκδόθηκε πριν από περίπου 90 χρόνια, μα αφορά την εποχή μας όσο την αφορά σχεδόν κάθε ουτοπική ή δυστοπική δημιουργία, αφού όποιο μέλλον έχει φανταστεί κάποτε ο νους του ανθρώπου, με τη μία ή την άλλη μορφή, σε ατομικό ή κοινωνικό επίπεδο, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, είναι ήδη εδώ.   

* Το μυθιστόρημα του Ζαμιάτιν κυκλοφορεί επίσης στα ελληνικά και από τις εκδόσεις «Καινό» σε μετάφραση Νίκου Αποστολόπουλου

 

Χαράλαμπος Γιαννακόπουλος

Πλοήγηση άρθρων

← ΣΤΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΥ ΑΧΙΛΛΕΑ ΚΥΡΙΑΚΙΔΗ (Ε)

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΕΣΣΛΙΝ, Ο ΜΙΣΟΣ ΒΕΣΠΑ →